SKKN Sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử vào hoạt động hình thành kiến thức nhằm nâng cao chất lượng học tập cho học sinh Lớp 6

Nội dung text: SKKN Sử dụng kênh hình trong dạy học Lịch sử vào hoạt động hình thành kiến thức nhằm nâng cao chất lượng học tập cho học sinh Lớp 6

1. MỤC ỦY BAN NHÂN DÂN HUYỆN LÝ SƠN TRƯỜNG THCS AN HẢI SÁNG KIẾN SỬDỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VÀO HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG HỌC TẬP CHO HỌC SINH LỚP 6. Lĩnh vực: Lịch sử. Tên tác giả: NGUYỄN TẤN PHÚ. GV môn : GDCD- Sử. Lý Sơn, tháng 02/2023 ỦY BAN NHÂN DÂN HUYỆN LÝ SƠN TRƯỜNG THCS AN HẢI
2. LỤC Nội dung Trang 1. PHẦN MỞ ĐẦU. 1 1.1. Lý do chọn sáng kiến. 1 1.2. Mụcđích, nhiệm vụcủa sáng kiến. 3 1.2.1. Mụcđích của sáng kiến. 3 1.2.2. Nhiệm vụcủa sáng kiến. 3 2. PHẦN NỘI DUNG. 4 2.1.Thời gian thực hiện. 4 2.2.Đánh giá thực trạng. 4 2.2.1. Kết quả đạt được. 5 2.2.2. Những mặt còn hạn chế. 6 2.2.3. Nguyên nhân đạt được và nguyên nhân hạn chế. 7 3. GIẢI PHÁP THỰC HIỆN. 9 3.1. Căn cứ thực hiện. 9 3.2. Nội dung, giải pháp và cách thức thực hiện. 9 3.2.1. Nội dung, phương pháp . 9 3.2.2. Giải pháp thực hiện. 13 4. KẾT LUẬN. 20 4.1. Kết quả đạt được. 20 4.2. Phạm vi áp dung, vận dụng vào thực tiễn. 23 - TÀI LIỆU THAM KHẢO 25
3. 3 1. PHẦN MỞ ĐẦU. 1.1. Lý do chọn sáng kiến. Trong dạy học lịch sử, nguyên tắc trực quan là một trong những nguyên tắc cơbản của lý luận dạy học nhằm tạo cho học sinh những biểu tượng và hình thành các khái niệm trên cơsở quan sát hiện vậtđang học hay đồ dùng trực quan minh họa vềsựvật. U-sin-xki gọi “ nguyên tắc trực quan là cách học không chỉdựa vào lời nói, mà còn dựa vào những hìnhảnh cụ thể mà học sinh trực tiếp thu nhận được”. Theo số liệu của UNESCO: “ Khi nghe, học sinh chỉ nhớ 15% thông tin, khi nhìn không ai nói gì học sinh chỉ nhớ 25%, khi nghe và nhìn học sinh sẽ nhớ 65% thông tin”. Kênh hình trong dạy học nói chung, phân môn Lịch sử nói riêngở trường phổ thông là phương tiện trực quan quan trọng chứa đựng, chuyển tải thông tin của giáo viên trong quá trình dạy học nhất là trong hoạt động trọng tâm của bài học- hoạt động hình thành kiến thức. Hoạt động hình thành kiến thức là một trong 4 hoạt động học của học sinh trong một tiết học, một bài học hoặc một chủ đềhọc tập.Đây là hoạt động chiếm thời lượng và là quan trọng nhất của tiết học. Hoạt động này thường đề cập bốn nội dung là mục tiêu của hoạt động; nội dung của hoạt động; sản phẩm của hoạt động và tổ chức thực hiện hoạt động với trình tự4bước. Mụcđích của hoạt động hình thành kiến thức là giúp học sinh lĩnh hội được kiến thức, kỹnăng mới và đưa các kiến thức, kỹnăng mới vào hệ thống kiến thức, kỹnăng của bản thân. Để giúp học sinh xây dựng kiến thức mới của bản thân trên cơsở đối chiếu kiến thức, kinh nghiệm sẵn có với những hiểu biết mới trên cơsở đó tạo nên biểu tượng lịch sử. Kênh hình là một trong những phương tiện dạy học mang thông tin cần chuyển tải cho học sinh dưới dạng hìnhảnh( động hoặc tĩnh) theo những cách thức sư phạm phù hợp với mục tiêu dạy học. Hay nói cách khác, kênh hình là hệ thống hìnhảnh hình vẽ, tranhảnh, biểu bảng, sơ đồ và đồ thị, lược đồ và bản đồ, video clip về các sự kiện, hiện tượng lịch sử mang nội dung của kiến thức cần truyền tải cho học sinh thông qua các đường thị giác, thính giác.
4. 4 Cùng với kênh chữ, kênh hình là phương tiện để trình bày kiến thức lịch sử giúp biểu diễn trực quan nội dung kênh chữ. Nó là chiếc “cầu nối” quá khứ với hiện tại, việc sửdụng kênh hình trong dạy học lịch sử làđiều kiện không thể thiếu giúp học sinh “hội nhập” với quá khứmột cách hứng thú và hiệu quả. Kênh hình có vai trò quan trọng trongđiều khiển hoạt động nhận thức, giúp gây cảm tình, tạo sựhứng thú, từ đó học sinh ghi nhớ kiến thức dễ dàng và bền vững hơn. Là giáo viên nhiều năm phụ trách dạy phân môn Lịch sử đối với học sinh lớp 6 luôn tự hào và đầy trách nhiệm trong công tác dạy học cùng với quá trình đầu tư, nghiên cứu, áp dụng nhiều phương pháp, kĩ thuật và phương tiện dạy học nhằm nâng cao chất lượng học tập phân môn. Thật vậy, trong quá trình tổ chức hoạt động học cho học sinh nhất là trong hoạt động hình thành kiến thức, bản thân nhận thức rõ về vai trò, vị trí và ý nghĩa của kênh hình trong các bài học phân môn Lịch sử trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018đang thực hiện. Lứa tuổi học sinh lớp 6 còn nhiều khó khăn và bỡ ngỡ trong quá trình nhận thức và hình thành các biểu tượng lịch sử. Một bộ phận lớn học sinh chưa nhận thức rõ vai trò và giá trịcủa kênh hình trong bài học. Nói đơn giản hơn chỉdừngở nhận thức kênh hình mang tính chất minh họa cho hiện tượng và sự kiện lịch sử. Kết quả bài kiểm tra khảo sát phân môn Lịch sử đầu năm học của học sinh khối 6 kết quả mang lại về định lượng và định tính chưa thật sự tích cực nhưmục tiêu đề ra. Xuất phát từ những lí do trên, tôi quyết định chọn thực hiện sáng kiến “Sửdụng kênh hình trong dạy học Lịch sử vào hoạt động hình thành kiến thức nhằm nâng cao chất lượng học tập cho học sinh lớp 6”. Sáng kiến này nhấn mạnh vai trò, ý nghĩa và cách thức sửdụng kênh hình trong hoạt động hình thành kiến thức. Quađóđa dạng hóa hình thức và phương pháp học tập, trang bịkĩnăng khai thác kênh hình, cải thiện và nâng cao chất lượng học tập bộ phân môn Lịch sử đối với học sinh lớp 6ở trường Trung học cơsở.
5. 5 1.2. Mụcđích, nhiệm vụcủa sáng kiến. 1.2.1. Mụcđích của sáng kiến. Khẳng định vai trò, ý nghĩa của kênh hình trong dạy học Lịch sử qua hoạt động hình thành kiến thức cho học sinh. Khai thác, sửdụng kênh hình trong hoạt động hình thành kiến thứcở một vài bài học cụ thể trong chương trình phân môn Lịch sửlớp 6, đồng thời giúp học sinh lớp 6 hình thành các biểu tượng lịch sử qua kênh hình trong dạy học phân môn Lịch sửcủa Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 bằng lược đồ, sơ đồ, phim tài liệu, tranhảnh về chân dung nhân vật và các sự kiện lịch sử dân tộc và thế giới. 1.2.2. Nhiệm vụcủa sáng kiến. Tìm hiểu thực trạng của học sinh trong khối lớp 6 trong quá trình học tập phân môn Lịch sửtại nhà trường, các hoạt động học tập nhất là trọng tâm hoạt động hình thành kiến thức trong hoạt động học của học sinh. Cách thức khai thác, phân loại và sửdụng kênh hình trong hoạt động hình thành kiến thức nhằm cải thiện và nâng cao hứng thú, chất lượng học tập phân môn Lịch sử.
6. 6 2. NỘI DUNG 2.1.Thời gian thực hiện. Sáng kiến được thực hiện trong năm học 2022-2023 là từ tháng 9 năm 2022 đến tháng 02 năm 2023. 2.2.Đánh giá thực trạng. Hoạt động hình thành kiến thức là một trong những hoạt động cơbản, đóng vai trò quan trọng và là hoạt động trọng tâm của bài học trong dạy học Lịch sử. Qua hoạt động này giáo viên sẽ giúp học sinh xây dựng kiến thức mới của bản thân trên cơsở đối chiếu kiến thức, kinh nghiệm sẵn có với những hiểu biết mới; kết nối hoặc sắp xếp kiến thức cũ và kiến thức mới dựa trên việc phát biểu, viết ra các khái niệm, kết luận hay công thức mới. Thực hiện chương trình phân môn Lịch sử trong Chương trình phổ thông 2018, bên cạnh những kết quả đạt được về định tính cả định lượng thì dạy học phân môn Lịch sửlớp 6 yêu cần phải cung cấp và trang bị cho học sinh nhiều thông tin và sự kiện được thể hiện trong hoạt động hình thành kiến thức. Bên cạnh khai thác kênh chữ thì khai thác kênh hình có vai trò, vị trí quan trọng đối với việc tìm hiểu, nhận thức và nâng cao chất lượng môn học. Nâng cao hiệu quả là chất lượng phân môn Lịch sử là nhiệm vụcủa giáo viên dạy phân môn. Chính việc phân loại, biện pháp sửdụng các loại kênh hình trong dạy học Lịch sử, trình bày thao tác kỹ thuật tự biên tậpảnh, video tư liệu và xây dựng bản đồ, các loại sơ đồ, bảng biểu trên cơsở khai thác các nguồn tư liệu trong hoạt động hình thành kiến thức là nhiệm vụ đápứng nhu cầu dạy học Lịch sử. Bên cạnh kết quảtương đối tích cực trong quá trình dạy học phân môn Lịch sửtại trường sởtại đối với học sinh lớp 6 về thái độ, niềm tin,điểm số và chất lượng dạy học Lịch sử thì vẫn còn tình trạng một bộ phận học sinh bối rỗi, chậm bắt nhịp với bài học, còn lúng túng trong quá trình khái thác kênh hình vào hoạt động hình thành kiến thức của bài học. Kết quảhọc tập phân môn chưa tương xứng với mục tiêu đề ra.
7. 7 Minh chứng cho vấn đề này khi tổ chức hoạt động hình thành kiến thức (mục I. Quá trình tiến hóa từvượn người thành người- bài 3 Nguồn gốc loài người- sách giáo khoa lớp6–bộ Chân trời sáng tạo- Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) yêu cầu học sinh khai thác hình 3.3: em thấy Người tinh khôn khác Người tối cổ ở những điểm nào? Nhiều học sinh hứng thú, i tối cổ và hôn. biết các khai thác về hìnhảnh trực quan bên ngoài( lông mao bao phủ, dángđi, trán ) và thông số thể tích não. Từ đó chỉ nhữngđiểm khác biệt giữa Người tinh khôn so với Người tối cổ, quađó kết luận rằng: Người tinh khôn tiến hóa hơn Người tối cổ:Bộ não lớn hơn, cơ thể hoàn thiện vềcơbản giống chúng ta ngày nay. Quá trình chuyển biến từVượn người thành ngườiđã hoàn thành. Bên cạnhđó vẫn còn một bộ phận học sinh chỉ xem hìnhảnh mang tính minh họa, quan sát mang tính chất trực quan chưa hình thành các biểu tượng lịch sử, chưa khai thác rõ bản chất, thông tin qua hìnhảnh này. 2.2.1. Kết quả đạt được. Với trách nhiệm của giáo viên dạy phân môn Lịch sử,đã tiến hành khảo sát về thái độhọc tập, kết quả bài kiểm tra thường xuyên phân môn Lịch sửtại lớp 6A trường Trung học cơsở An Hải, năm học 2022 – 2023 trước tác động với kết quả như sau: Bảng 1: Kết quả khảo sát trước tác động thái độhọc tập phân môn Lịch sử trong hoạt động hình thành kiến thức có khai thác kênh hình tại lớp 6A trường Trung học cơsở An Hải –Năm học 2022 – 2023. Nội dung Tổng Kết quả
8. 8 1. Emđánh giá như thế sốhọc a.Hiệu quả. b.Minh c.Phân vân, nào về vai trò của kênh sinh họa. chưa rõ. hình trong hoạt động hình Số Tỉlệ Số Tỉlệ Số Tỉlệ thành kiến thức của phân lượng (%) lượng (%) lượng (%) môn Lịch sử? 34 12 35,3 15 44,1 07 20,6 a. Mang lại hiệu quả cao. b. Mang tính minh họa. c. Phân vân, chưa xác định rõ. Bảng 2: Kết quả bài kiểm tra thường xuyên trước tác động của lớp 6A trường Trung học cơsở An Hải –Năm học 2022 – 2023 Kết quả bài kiểm tra thường xuyên. Điểm chưa Điểm tốt.Điểm khá.Điểm đạt. Tổng số đạt. học sinh Số Tỉlệ Số Tỉlệ Số Tỉlệ Số Tỉlệ lượng (%) lượng (%) lượng (%) lượng (%) 34 04 11,8 06 17,6 17 50,0 07 20,6 Căn cứ vào kết quả khảo sát thái độhọc tập và kết quả bài kiểm tra thường xuyên cho thấy: Khi chưa thực hiện sáng kiến mức độ nhận thức rõ hiệu quả mang lại của kênh hình trong dạy học phân môn Lịch sử đối với học sinh chỉ chiếm 35,3%; chất lượng bài kiểm tra thường xuyênđiểm tốt vàđiểm khá chỉ đạt 29,4% Từsố liệu và kết quả trên có thểtạm kết luận rằng: Kênh hình trong dạy học lịch sử đóng vai trò quan trọng, là kênh thông tin mang tính minh họa mà còn là cơsở để khai thác thông tin,đa dạng hóa nội dung bài học, tạo hứng thú học tập, hình thành các biểu tượng lịch sử cho học sinh. 2.2.2. Những mặt còn hạn chế.
9. 9 Thời lượng, nội dung bài học của phân môn Lịch sửvới nhiều sự kiện còn chồng chéo, chưa thống nhất về niên đại, quanđiểm tiếp cận. Nhiều hìnhảnh mang tính trìu tượng chưa phù hợp với lứa tuổi học sinh. Qúa trình tiếp cận đối tượng nghiên cứu về phương pháp dạy học lịch sử chịu nhiều yếu tố ảnh hưởng mang tính chất khách quan và chủ quan. Khách thể nghiên cứuởmức độ phạm trù nhỏ, mang tính ngẫu nhiên. Một số nhận định,đánh giá, kết luận chỉ mang tính tương đối, kham khảo. Thời lượng đầu tư, nghiên cứu chuyên môn nhất là đẩy mạnh khai thác kênh hình trong dạy học lịch sử nhằm hình thành và phát triển các phẩm chất và năng lựcởhọc sinh chỉ ởmức độbước đầu. 2.2.3. Nguyên nhân đạt được và nguyên nhân hạn chế. Kết quả đạt được trên là nhờ các nguyên nhân sau: Qúa trình hướng dẫn và chỉ đạo của chuyên nhà trường đối với việc đổi mới, vận dụng nhiều phương pháp, kĩ thuật và thiết bịdạy học mà nhất là đẩy mạnh sửdụng kênh hình trong dạy học lịch sử. Biện pháp phối hợp nhịp nhàng, đồng bộ và kịp thời của các bộ phận có liên quan trong việc giáo dục ý thức học tập cho học sinh như Liên Đội,Đoàn thanh niên, Hội cha mẹhọc sinh và giáo viên bộ môn trong nhà trường. Tính tích cực của một bộ phận học sinh trong việc xác địnhđúng về động cơ, mụcđích học tập. Từ đó chủ động tích cực tìm kiếm hình thức, phương pháp học tập ngày hiệu quảhơn. Tính năng động, dám nghĩ dám làm, quá trình đầu tư hiệu quảcủa giáo viên mà nhất là lựa chọn phương pháp dạy học tác động phần lớn theo hướng tích cực đến động cơ và chất lượng học tập bộ môn. Bên cạnhđó vẫn còn một vài hạn chế mà nguyên nhân là do: Đặc trưng bộ phân môn Lịch sử mang tính xã hội với nhiều mốc thời gian, sự kiện khó nhớ, việc tái hiện lịch sử chỉ mang tính tương đối giúp cho học sinh hiểu một phần nàođó về quá khứ. Nên việcđam mê, sựhứng thú học tập bộ mônởhọc sinh chưa cao.
10. 10 Quan niệm của một bộ phận phụ huynh, học sinh cùng với một số định kiến trong xã hội về môn học chính, môn học phụ; môn học cần phải học và môn học chỉhọc sơ qua, cũng tác động đến tâm thếhọc tập bộ phân môn Lịch sửcủa một sốhọc sinh. Quá trình đầu tư, nghiên cứu chuyên môn mà nhất là đổi mới phương pháp, kĩ thuật và thiết bịdạy học theo hướng hình thành và phát triển các phẩm chất và năng lựcởhọc sinh của một bộ phận giáo viên bộ môn chưa tương xứng. Phương pháp truyền thụ kiến thức, hình thành kĩnăng cho học sinh chỉ dừngởmức độ cung cấp kiến thức chưa khai thác hướng dẫn học sinh thực hành thông qua kênh hình đểbước đầu hình thành biểu tượng lịch sử. Từ đó vận dụng vào dựng và tái hiện lịch sửmột cách sinh động.
11. 11 3. GIẢI PHÁP THỰC HIỆN. 3.1. Căn cứ thực hiện . Thực hiện theo Thông tưsố 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục vàĐào tạo Ban hành Chương trình Giáo dục phổ thông; Thông tưsố 22/2021/TT-BGDĐT ngày 20 tháng 7 năm 2021 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục vàĐào tạo Quy định về đánh giá học sinh trung học cơsở và học sinh trung học phổ thông . Căn cứ vào nhiệm vụ dạy học của phân môn Lịch sử là thông qua từng bài học là phải hình thành phát triển năng lực đặc thù cho học sinh cụ thể là: Năng lực tìm hiểu lịch sử; năng lực nhận thức và tư duy lịch sử; năng lực vận dụng kiến thức, kĩnăngđã học góp phần trong việc hình thành, phát triển các năng lực chung cho học sinh. Cơsởvật chất, thiết bịdạy học tại nhà trường đảm bảo cơbản việc giảng dạy, đẩy mạnh phương pháp, kĩ thuật và thiết bịdạy học nhất là khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Lịch sử ở khối lớp 6. Qúa trình đầu tư, nghiên cứu, không ngừng học hỏi nâng cao nghiệp vụ trong dạy học nhất là khai thác và sửdụng đồ dùng, thiết bị có sẵn trong từng bài học của bản thân. Mỗi bài học, từng hoạt động học của học sinh, từng loại kênh hình có cách tiếp cận và khai thác với nhiều mụcđích nhằm mang lại hiệu quảtốiưu nhất. 3. 2. Nội dung, giải pháp và cách thức thực hiện. 3.2.1. Nội dung, phương pháp sáng kiến. Một là sửdụng kênh hình là một trong những nguyên tắc hàng đầu trong dạy học lịch sử. Trong dạy học lịch sử kênh hình là nguồn thông tin lịch sửdưới dạng trực quan, nhằm thay thế cho các sự kiện, hiện tượng lịch sử, là công cụ để giáo viên và học sinh tác động vào đối tượng nhận thức.
12. 12 Kênh hình là một trong những phương tiện dạy học mang tính thông tin cần chuyển tải cho học sinh theo những cách thức và mục tiêu dạy học. Lịch sử là quá khứ, học lịch sử là học nhữngđiềuđã xảy ra trong quá khứ. Để biết quá khứ chỉ có thể nhận thức gián tiếp bằng cách dựa vào các tài liệu, dấu tích, đồvật, tranhảnh nhằm khôi phục bức tranh lịch sử. Kênh hình không chỉ là công cụ minh họa cho kênh chữ mà là một kênh thông tin khác phối hợp với trên chữ trong việc giúp học sinh hình thành các năng lực lịch sử, từ đó hình thành biểu tượng lịch sử. Hai là kênh hình có một vai trò, ý nghĩa quan trọng trong dạy học lịch sử. Trong dạy học lịch sử phương pháp trực quan góp phần quan trọng trong việc hình thành biểu tượng cho học sinh, cụ thể hóa các sự kiện lịch sử. Phương tiện trực quan giúp học sinh nhớkĩ, hiểu sâu những hìnhảnh, kiến thức lịch sử. Quađó phát triển khảnăng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và ngôn ngữcủa học sinh. Học sinh nhận xét, phánđoán, hình dung quá khứ được phản ánh, minh họa như thế nào. Sửdụng kênh hình trong dạy học lịch sử là cách thức giáo viên sửdụng hìnhảnh đểhọc sinh tri giác, tìm hiểu đối tượng học tập. Nó là công cụ hay điều kiện để giáo viên và học sinh sửdụng làm khâu trung gian tác động vào đối tượng dạy học, có chức năng khơi dậy, dẫn truyền đến đối tượng dạy học. Kênh hình là nguồn tri thức, phong phú vàđa dạng, góp phần tạo biểu tượng, phát triển trí tuệ, nâng cao năng lực nhận thức cho học sinh trong quá trình học tập. Ví dụ khi dạy bài Nhà nước Văn Lang, Âu Lạc dạy về phần tổ chức bộ máy nhà nước Văn Lang giáo viên yêu cầu học sinh vẽlại hình 14.2 sơ đồtổ chức bộ máy nhà nước Văn Lang và tựnắm kiến thức theo sơ đồ với một số câu hỏi gợi ý như: “Đứng đầu nhà nước là ai?”, “ Giúp việc cho vua là ơ đồ tổ chức bộ c Văn Lang.
13. 13 ai?”, “Dưới cấp trung ương là cấp nào? Ai đứng đầu?”. Kênh hình góp phầnđa dạng hóa phương tiện và đổi mới phương pháp dạy học, gây hứng thú học tập cho học sinh, rèn các kỹnăng nhận thức, kênh hình còn là phương tiện để trình bày kiến thức lịch sử, giúp biểu diễn trực quan qua kênh chữ. Sửdụng kênh hình trong dạy học sẽ giúp học sinh ghi nhớ kiến thức dễ dàng và bền vững hơn. Ba là các loại kênh hình trong dạy học lịch sử. Kênh hình trong dạy học lịch sử đa dạng gồm:ảnh chụp, tranh vẽ, lược đồ, sơ đồ, đồ thị, phim tài liệu Kênh hình không chỉ có trong sách giáo khoa mà còn cóở ngoài sách giáo khoa( bảo tàng, di tích ) và giáo viên cũng có thể thiết kế, xây dựng đểsửdụng. Trong dạy học lịch sử có nhiều cách phân loại kênh hình, tùy thuộc và việc căn cứ vàođâu để phân loại bao gồm: Căn cứ vào chức năng và mụcđích sửdụng chia làm 4 loại: Cụ thể hóa nội dung lịch sử quan trọng trong bài học; Cung cấp thông tin cho học sinh ( tranhảnh, tư liệu lịch sử); Vừa cung cấp thông tin, vừa minh họa cho kênh chữ trong sách giáo khoa; Rèn luyện kỹnăng thực hành cho học sinh. Căn cứ tính chất, đặcđiểm kênh hình chia làm 3 nhóm: Các phương tiện trực quan hiện vật( di tích, di vật lịch sử); Các phương tiện trực quan tạo hình ( mô hình, sa bàn, phim, tranhảnh lịch sử ); Các phương tiện trực quan quy ước (bản đồ, sơ đồ, lược đồ, niên biểu lịch sử ) Căn cứ vào nguồn của kênh hình chia làm 2 nhóm: Kênh hình vốn là sử liệu sơcấp( sử liệu gốc, sử liệu trực tiếp): Hìnhảnh, hiện vật, văn bản được tạo ra đầu tiên hoặc gần nhất với thời gian xuất hiện sự kiện; Kênh hình vốn là sử liệu thứcấp( sử liệu gián tiếp, sử liệu phái sinh): Được tạo ra sau thời điểm xuất hiện sự kiện, hiện tượng được nghiên cứu. Nhưvậy có nhiều cách phân loại kênh hình trong dạy học lịch sử. Việc phân loại chỉ mang tính tương đối, nhưng đều hướng tới hình thành, rèn luyện và phát triển các kĩnăng học tập lịch sử cho học sinh
14. 14 Bốn là đảm bảo các yêu cầu và biện pháp khi sửdụng kênh hình. Lực chọn phương tiện kênh hình tươngứng và thích hợp với nội dung, yêu cầu giáo dục của bài học. Định rõ phương pháp thích hợp đối với việc sửdụng mỗi loại kênh hình. Khắc phục tình trạng học sinh xem mang tính minh họa cho nội dung sự kiện. Phát huy tính tích cực khi sửdụng kênh hình,đi sâu vào phân tích bản chất sự kiện để tiếp nhận, hiểu sâu sắc hơn về kiến thức. Đảm bảo rèn luyện khảnăng thực hành cho học sinh khi xây dựng và sử dụng phương tiện trực quan. Sửdụng kênh hình trong dạy học phân môn Lịch sử bao giờcũng kết hợp chặt chẽvới lời nói, tài liệu viết. Năm là tổ chức hiệu quả hoạt động hình thành kiến thức trong bài học. Hoạt động hình thành kiến thức là một trong bốn họat động học của học sinh. Hoạt động này giúp cho học sinh lĩnh hội kiến thức, kĩnăng mới và đưa các kiến thức, kĩnăng mới vào hệ thống kiến thức, kĩnăng mới của bản thân. Trong hoạt động này thường sửdụng 3 loại câu hỏi gắn với bài học vềcơ sở khoa học : Câu hỏi xác thực( là gì?): Yêu cầu học sinh trảlời trực tiếp vềnội dung được đềcập trong bài học. Câu hỏi lí luận (như thế nào?): Yêu cầu học sinh lí luận, giải thích về những khái niệm khoa học trong bài học. Câu hỏi đề xuất/ mởrộng( sẽ như thế nào?): Khuyến khích học sinh tìm hiểu kiến thức ngoài bài học và đưa ra các ý kiến cá nhân liên quan đến vấn đề đang tìm hiểu. Phương thức hoạt động tập trung thực hiện tổ chức các nhiệm vụhọc tập với các yêu cầu như sau: Chuyển giao nhiệm vụhọc tập: Nhiệm vụhọc tập phải rõ ràng và phù hợp với khảnăng của học sinh, thể hiệnở yêu cầu sản phẩm mà học sinhđó hoàn thành. Hình thức chuyển giao nhiệm vụ phải hấp dẫn, hứng thú. Đảm bảo học
15. 15 sinh sẵn sàng và tiếp nhận nhiệm vụ. Thực hiện nhiệm vụhọc tập: Khuyến khích học sinh hợp tác với nhau khi thực hiện nhiệm vụ, phát hiện và hỗ trợ hiệu quảhọc sinh khi gặp khó khăn. Báo các kết quả và thảo luận: Hình thức báo cáo phù hợp với nội dung bài học, khuyến khích học sinh trao đổi, thảo luận vềnội dung học tập. Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụhọc tập: Nhận xét về quá trình thực hiện nhiệm vụhọc tập của học sinh. Tiến hành phân tích, nhận xét,đánh giá, chính thức hóa các kiến thức mà học sinhđã học được qua hoạt động. 3.2.2. Giải pháp thực hiện Thứ nhất đẩy mạnh, khai thác hiệu quả kênh hình là bản đồ, lược đồ, sơ đồ, niên biểu trong dạy học lịch sử. Đây là loại phương tiện trực quan treo tường hoặc sửdụng kết hợp với ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học( hiệuứng động). Trước khi sử dụng, khai thác trong dạy học loại này, cần nắm chắc nội dung, ý nghĩa của từng loại phục vụ cho nội dung nào của giờhọc. Lựa chọnđúng thờiđiểm treo, chiếu lược đồ (sơ đồ, niên biểu .) không gian, vị trí đứng của giáo viên trong quá trình trình bày, khai thác. Giáo viên theo dõi, kiểm tra sự tiếp thu của học sinh, giúp các em phân tích, nêu kết luận vềsự kiện được phản ánh trên lược đồ (sơ đồ, biểu đồ ). Minh chứng, khi dạy Lớp 6- Bài 8Ấn Độcổ đại( Mục I-Điều kiện tự nhiên- Sách giáo khoa Chân trời sáng tạo- Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) giáo viên thực hiện : Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụ học tập: Giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát lược đồ hình Hình 3(8.1)- Lượcđ ồ Ấn Độc ổ đại.
16. 16 8.1, kết hợp thông tin mục I SGK, hãy cho biết: Quan sát lược đồ 8.1, em hãy cho biết sôngẤn chảy qua quốc gia nào ngày nay? Bước 2: Thực hiện nhiệm vụhọc tập:Học sinh làm việc cá nhân quan sát lược đồ hình 8.1, tìm hiểu thông tin để trảlời câu hỏi. Giáo viên hỗ trợ, hướng dẫn học sinh quan sát những ký hiệu trên lược đồvề các thành phốcổ, địa danh cổ, thành phố ngày nay, tên quốc gia và biên giới ngày nay.... đểtạo biểu tượng cụ thể. Bước 3: Báo cáo và thảo luận: Giáo viên mời 2-3 học sinh trình bày, các học sinh khác nhận xét, bổ sung, phản biện. Bước 4: Kết luận, nhận định: Giáo viên nhận xét,đánh giá và chốt lại kiến thức: SôngẤn chảy qua những quốc gia ngày nay:Ấn Độ, Pa-kít-tan, Bang- la-đét. Giáo viên giải thích thêm cho học sinh: sôngẤn chảy chủyếuở Pa- kít-tan, chỉ có một phần nhỏ chảyởẤn Độ, sông Hằng mới là con sông linh thiêng chính của ngườiẤn ngày nay. Hạlưu của sông Hằng chảyở Bang-la- đét và đổ vào vịnh Ben-gan. Những vùng đất thuộc Pa-kít-tan, Srilan-ca, Bu- tan, Bang-la-đét ngày nay là những vùng đất có lịch sửgắn bó vớiẤn Độ thời cổ đại. Văn hóaẤn Độcổ đại góp phần đặt nền tảng cho nền văn hóa của những quốc giađó ngày nay. Hay đối với mục II- Xã hộiẤn Độcổ đại, giáo viên cần thực hiện: Bước 1: Chuyển giao nhiệm vụhọc tập: Giáo viên cho học sinh tìm hiểu thông tin mục II, kết hợp với quan sát sơ đồ hình 8.2 thảo luận theo bàn: Em hãy cho biết đẳng cấp nào có vị trí cao nhất, đẳng cấp nào có vị trí thấp nhất trong xã hộiẤn Độcổ đại? Bước 2: Thực hiện nhiệm vụhọc tập: Học sinh làm việc cá nhân, tìm hiểu thông tin mục II, kết hợp với quan sát sơ đồ hình 8.2 thảo luận theo bàn trên Hình 4(8.2)- Sơ đồ cácđ ẳng cấp trong cơsở giáo viên hướng dẫn, hỗ trợhọc xã hộiẤn Độcổ đại.
17. 17 sinh khi quan sát sơ đồ biểu thịdưới dạng tam giác đều( lưu ýởđáy tam giác và đỉnh về độrộng tươngứng với sốlượng các đẳng cấp trong xã hộiẤn Độ cổ đại, từ đó tìm hiểu nguyên nhân có sự phân biệt này.... Bước 3: Báo cáo và thảo luận: Giáo viên mời 1-2 học sinh trình bày, mời các học sinh khác nhận xét, bổ sung. Bước 4: Kết luận, nhận định: Giáo viênđánh giá, nhận xét, chốt kiến thức: Vị thế cao nhất Brahman-Tăng lữ. Vị thế thấp nhất là sudra-những người thấp kém trong xã hội. Giáo viên mởrộng: Trong xã hội cổ đại, con người rất sợ các thần linh vì họ cho rằng thần linh quyết định hết hiện tượng xã hội nhưmưa lớn, lũlụt, hạn hán, thiên tai....Brahman được xem là những người đại diện cho thần linh, truyền lời của thần linh đến với loài người, nên được tôn trọng và có quyền lực. Còn ngườiĐ-ra-vi-đa được xếp vào đẳng cấp nào? Sudra- những người thấp kém trong xã hội. Trong dạy học phân môn Lịch sử việc sửdụng lược đồ, bản đồ, sơ đồ không chỉ để ghi nhớ, xác định các địađiểm lịch sử mà còn để hiễu rõ nội dung. Hiểu bản đồ, lược đồ, sơ đồ không chỉ là hiểu các kí hiệu, chú dẫn mà còn nhìn thấy sau các quy ước trên bản đồ, lược đồ, sơ đồ đó những sự kiện sinh động của quá khứ, tính chất phức tạp của những quan hệvề kinh tế, chính trị, xã hội . Thứ hai rèn cho học sinh kĩnăng khai thác kênh hình là tranhảnh lịch sử. Tranhảnh lịch sử là tài liệu quý hiếm, trong mỗi bài học nên lựa chọn và sử dụng những tranhảnh liên quan đến sự kiện. Sửdụng tranhảnh trong dạy học lịch sử không chỉ để minh họa bài học, mà hướng dẫn học sinh quan sát để rút ra những chi tiết, những vấn đềcơbản có nội dung liên quan đến sự kiện. Trong dạy học phân môn Lịch sửlớp 6 tranhảnh thường phân làm 2 loại: Tranhảnh phản ánh công trình văn hóa, kiến trúc:Đây là những tư liệu lịch sử được chụp, vẽ hoặc tái hiện lại những công trình văn hóa mang tính chân thực và trực quan cao.
18. 18 Minh chứng, khi dạy Lớp 6- Bài 6 Ai Cập cổ đại (Mục III- Những thành tựu văn hóa tiêu biểu( tiểu mục kiến trúc vàđiêu khắc)- Sách giáo khoa Chân trời sáng tạo- Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) giáo viên sử dụng bảng định hướng đặt các câu hỏi hướng dẫn học sinh khai thác như sau: Công trình này được xây dựng vào thờiđiểm nào? Nhằm mụcđích gì? Nét đặc sắc của công trình được thể hiện như thế nào? Em có suy nghĩ/ nhận xét gì về giá trịlịch sửcủa công trình lịch sử này? Sau khi định hướng hệ thống câu hỏi để khai thác nội dung, giáo viên xây dựng bảng tiêu chíđánh giá, khai thác và sửdụng kênh hình như sau: Học sinh biết quan sát, nhận diệnđúng loại tranhảnh lịch sử. Khai thác nội dung lịch sử được phản ánh qua công trình. Biết nhận xét,đánh giá lịch sử qua kênh hình. Với bảng định hướng đặt câu hỏi và bảng tiêu chíđánh giá, khai thác và sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử giúp học sinh dễ dàng nhận dạng Kim tự tháp Kê-ốp là một trong những đại công trình thuộc lĩnh vực kiến trúc, được xây dựng thời cổ đại bởi các Pha-ra-ông Ai Cập.Đây là công trình được xây dựng của con người cổ đại trong một thời gian dài; phản ánh quá trình chuyên chế và quyền lực của những người đứng đầu nhà nước cổ đại thời bấy giờ. Kim tự tháp Kê-ốp là niềm tự nào của người dân Ai Cập và là kì quan của nhân loại thời cổ đại. Tranhảnh là chân dung nhân vật lịch sử:Đây là tư liệu lịch sử được chụp, vẽlại vềmột nhân vật lịch sửcủa một quốc gia, dân tộc có vai trò và tầmảnh hưởng rộng đối với sự phát triển của xã hội đương đại.
19. 19 Đối với loại tranhảnh lịch sử này giáo viên xây dựng bảng định hướng đặt các câu hỏi hướng dẫn học sinh khai thác như sau: Em biết gì về nhân vật lịch sử này? Nhân vật này có những công lao,đóng góp gì cho lịch sử? Lịch sửsẽ như thế nào nếu không có sự xuất hiện của nhân vật này? Em có nhận xét,đánh giá gì về nhân vật lịch sử này? Sau khi định hướng hệ thống câu hỏi để khai thác nội dung, giáo viên xây dựng bảng tiêu chíđánh giá, khai thác và sửdụng kênh hình như sau: Biết quan sát, nhận diệnđúng loại tranhảnh lịch sử. Nêu được đặcđiểm nổi bậc của nhân vật ( tính cách, công lao ) Học sinh nhận thức được nhân vật chính diện hay phản diện( theo quan điểm của sửhọc mác-xít.)quađó ánh giá, nhận xét nhân vật lịch sử. Minh chứng, khi dạy Lớp 6- Bài 9 Trung Quốc từ thời cổ đại đến thếkỉ VII (Mục II- Qúa trình thống nhất và xác lập chế độ phong kiến dưới thời Tần Thủy Hoàng -Sách giáo khoa Chân trời sáng tạo- Nhà xuất oàng thống bản Giáo dục Việt Nam). Quốc. Với bảng định hướng đặt câu hỏi và bảng tiêu chíđánh giá, khai thác trên trong hoạt động học của học sinh sẽ thu được những kết quả sau: Một là xác định được nhân vật lịch sử trên là Tần Thủy Hoàng. Hai là Tần Thủy Hoàng là vị Hoàng đế đầu tiên trong lịch sử thống nhất xác lập chế độ phong kiến Trung Quốc vào năm 221 TCN. Ba là Tần Thủy Hoàng là vị Hoàng đế đặt nền móng cho sự thống nhất (về lãnh thổ; vềhệ thốngđo lường; tiền tệ; chữ viết) và phát triển lâu dài của Trung Quốc về sau.
20. 20 Bốn là Tần Thủy Hoàng là vị Hoàng đế có tầmảnh hưởng lớn trong quá trình xác lập và phát triển chế độ Quân chủ trung ương tập quyền. Thứ ba sửdụng cácđoạn phim tài liệu vềlịch sử trong dạy học lịch sử. Phim tài liệu vềlịch sử là những thước phim được ghi lại trực tiếp cùng thờiđiểm diễn ra sự kiện lịch sử hoặc được dựng lại một cách sống động về những biến cốlịch sửcủa dân tộc và nhân loại. Để khai thác hiệu quả các phim tài liệu vềlịch sử giáo viên cần lựa chọn, xác định mụcđích, nội dung và yêu cầu củađoạn phim lịch sử. Trên cơsở đó định hướng cách thức khai thác trong hoạt động học của học sinh bằng một hệ thống các câu hỏi như: Đoạn phim phản ánh sự kiện lịch sử gì? Tóm tắt nội dung lịch sử được tóm tắt qua bộ phim. Những địa danh/ nhân vật nào được đềcập trongđoạn phim tài lịch sử? Sau khiđã xây dựng hệ thống câu hỏi, giáo viên cần định hướng cho học sinh các tiêu chíđánh giá, khai thácđoạn phim tài liệu lịch sử hiệu quả như: Xác định được thể loại phim tài liệu( văn hóa, biến cố, nhân vật ) Khai thác nội dung lịch sử,đánh giá, nhận xét sự kiện lịch sử qua phim. Học sinh liên hệ được kiến thức lịch sửcủa qúa khứ và hiện tại Minh chứng, khi dạy Lớp 6- Bài 14 Nhà nước Văn Lang, Âu Lạc (Mục I- Nhà nước Văn Lang -Sách giáo khoa Chân trời sáng tạo- Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) bên cạnh tư liệuđã minh chứng trong sách giáo khoa, giáo viên có thể khai thác thêm phim tư liệu : Khu Di tích lịch sử Đền Hùng-Phú Thọ( đểhọc sinh hiểu rõ hơn về buổi đầu dựng nước của dân tộc ta và công lao của các vua Hùng. Từ việc khai thác phim tài liệu trên sẽ giúp cho học sinh có cái nhìn trực quan, trải nghiệm gián tiếp về quê hương đất tổvới nhiều sự kiện lịch sử như: Phản ánh thời kì dựng nước của dân tộc. Quá trình thành lập, xây dựng của nhà nước Văn Lang. Những nét đặc sắc về đời sống của cư dân Văn Lang.